Әдәбият теориясе буенча өйрәнелә торган термин-төшенчәләргә аңлатма (А.Г. Яхин системасы буенча)

5 нче сыйныф

Чагыштыру – нинди дә булса әйбергә (образга, геройга һ.6.) бәя бирү өчен, башка әйбер (образ, герой һ.б.) белән чагыштыру.

Каршылык – әйбернең үз-үзенә карата каршылыкта торуы (кыска да, озын да; яхшы да, начар да).

Сыйфат – әйбернең озынлыгы, төсе, яхшылыгы, көчлелеге һ.б.

Сыйфат дәрәҗәсе – сыйфатның төрле куәтлектә булуы.

Кабатлау – бер эчтәлектәге әйберләрнең күплеге.

Мәгънә – әйбернең, күренешнең безгә кирәк ягы.

Гомумиләштерү – вакыйгаларның уртак ягын табып, бар вакыйгаларны җыеп торучы исем бирү.

Идея – авторның шулай булсын иде (яки булмасын иде) дигән теләге. Әсәрнең төп фикере.

Хис – дөнья вакыйгаларына күңел белән бәя бирү ул.

Лирик герой – шигырьдә үзе турында сөйләүче.

Гипербола – сыйфат дәрәҗәсен чиктән тыш, адәм ышанмаслык арттыруга әйтәләр.

Чәчмә әсәрләр – гадәти сөйләм телендә язылган әсәрләр.

Тезмә әсәрләр – көйгә салынган, билгеле бер тәртип (рифма) белән язылган әсәрләр.

Хикәя – аз гына кеше катнашкан, бер яки ике генә вакыйгасы булган чәчмә әсәр.

Повесть – вакыйгалары, катнашучылары күп, мөһим мәсьәләләрне күтәргән чәчмә әсәр.

Әсәрне өйрәнү – аңа анализ ясау дигән сүз.

Метафора – вакыйгаларны табигать күренешләре белән чагыштырып бирү.

6 нчы сыйныф

Рифма – шигырьдәге, җырдагы кабатланып килгән авазлар.

Ритм – сөйләм кисәкчәләренең билгеле бер тәртиптә кабатлануы.

Үзәккә омтылучы көч принцибы – шигырь өлешләренең бер үзәккә омтылуы.

Үзәктән куу көче – чәчмә әсәрләрнең теманы төрле өлешләргә таркатуы.

Чәчмә әсәрләрнең жанрлары – хикәя, повесть, роман, новелла, мәзәк.

Әсәрнең эчтәлеге – теманың төрле вакыйгаларда төрле яктан ачылуы ул.

Проблема – теманың төрле яктан ачылып, хәл ителергә тиешле мәсьәләгә әйләнүе.

Тема – әсәрнең төп эчтәлеге.

Драма әсәрләре – персонажларның үзара сөйләшүенә корылган әсәрләр (пьесалар).

Драма жанры – үзәгендә кискен конфликт яткан, геройлары авыр кичерешләр белән яшәгән пьеса.

Трагедия – фаҗига белән тәмамланучы әсәр. Геройлар арасында чишеп чыга алмастай конфликт ята.

Комедия – көлкегә корылган әсәр.

Конфликт – яклар каршылыгының көрәшкә әйләнүе.

Хәйлә – юк кына әйберне мөһим дип исбат итү ул.

7 нче сыйныф

Юмор – яхшыны начар, начарны яхшы дип көлү ул.

Романтик язучы – тормышны үзе уйлап чыгарган дөньяга алыштыручы.

Сюжет – чәчмә әсәрләрдә берсе артыннан икенчесе килгән һәм мәгънә бәйләнешенә кергән вакыйгалар.

Дөньяга караш – кешенең тормыш гаделлеге турындагы даими уйлары.

Тип – кайбер сыйфатлары белән тормыштагы башка кешеләргә охшаган әсәр образы.

Образ – башка кешеләрдән үзенең төрле сыйфатлары белән аерылып торган, күз алдына китерерлек итеп сурәтләнгән герой.

Кешенең эчке дөньясы (күңел дөньясы) – аның уй, хис, хатирә һәм хыяллары бәйләнеше.

Кеше психологиясе – үзгәрүчән рухи халәт.

8 нче сыйныф

Язучы стиле – язучының төрле әсәрләрендә кабатланган сәнгать алымнары.

Өстәмә эчтәлек (потенциаль эчтәлек) – автор күз алдында тотмаган, әсәрдәге образлар байлыгы нәтиҗәсендә чыгарылган яңа эчтәлек.

Объектив эчтәлек – сурәтләнгән әйберләрнең (объектларның) һәм күренешләрнең табигый рәвештә үзгәрүеннән туган эчтәлек.

Субъектив эчтәлек – әсәрдәге яшерен хисләр һәм уйларның икенче эчтәлекне тәшкил итүе (авторның героена мөнәсәбәтеннән чыгып бирелгән бәя).

Интонация – әдәби әсәрләрдәге эчке көй.

Ирония – көлке вакыйга турында җитди итеп сөйләү.

Хакыйкать – ул сүзнең чынбарлык белән тәңгәллеге.

Функция бәйләнеше – әсәрне өлешләргә бүлү һәм өлешләр арасындагы бәйләнеш.

Фокус – әсәр өлешләрен җыеп торучы образ, каршылык, сүз.

9 нчы сыйныф

Идеал – кешеләрнең иң югары максаты.

Хикмәт – мәкаль кебек бик күп вакыйгаларга бәя бирә алучы, бәхәссез хакыйкать булып килгән гыйбрәтле фикер.

Дастан – батырлар турында халык иҗат иткән әсәр.

Суфичылык фәлсәфәсе – үз эчендә йомылып, дөнья мәшәкатеннән баш тарткан кешеләр фәлсәфәсе.

Мәгърифәтчеләр – милләтне белем, тәрбия, яңалыкка омтылу чаралары белән үстерергә теләүчеләр.

Демократия – ил белән халыкның идарә итүе. Ул шулай ук шәхси ирек, сүз иреге, гадел законнарга буйсынып яшәү дигән сүз.

Фельетон – конкрет кешеләрне, ямьсез күренешләрне сатира алымнары белән фаш иткән газета-журнал мәкальләре.

Чынбарлык – кешеләр бәясеннән аерылган тормыш ул.

Стиль – әсәрләрнең төзелеше охшаш вакыйгаларга корылуы һәм билгеле бер хакыйкатьне тәэсирле һәм ышандырырлык итеп исбатлавы.

10 нчы сыйныф

Традиция – әдәбият чорлары бәйләнеше, ягъни алар арасындагы охшаш сыйфатлар.

Яңалык – әдәбият чорлары арасындагы аерма.

Әдәбият теориясе – әдәбиятны өйрәнә торган фән.

Идеология – дөньяга нинди дә булса фәлсәфи, сәяси карашлар һәм идеяләр җыелмасына әйтәләр.

Поэма – шигырь белән язылган сюжетлы, күләмле әсәр.

Шарж – билгеле, таныш шәхеснең яки күренешнең ниндидер сыйфатларын аерып алып, алармы күпертеп, арттырып көлке тудыру алымы.

Дусларча шарж – үз итеп, усалланмыйча гына шаярып көлү.

Тышкы бәйләнеш – эчтәлекләре үзара бәйләнешкә кереп, яңа эчтәлек тууга сәбәп булган бәйләнеш.

Метод – әсәр төзелешен бик абстракт рәвештә күзаллау ул.

Сәнгать чынлыгы – чикләү, вакыйгаларны үзара бәйләү, метафоралардан, синонимнардан файдалану, арттыру, киметү, гомумиләштерү алымнары белән хакыйкатьне ачу ул.

Символ – башка бер вакыйганы, күренешне, әйберне алыштырып, билге булып килгән образ.

Иҗтимагый аң – кешеләр күңелендә күп еллар дәвамында урнашкан гадәтләр.

Консерватизм – яңалыкка каршы чыккан иске гадәтләр.

Пролеткультчылар – иске мәдәниятне җимереп, аның урынына өр-яңа пролетариат мәдәнияте төзергә тырышучылар.

11 нче сыйныф

Очерк – тормыш вакыйгаларын үзгәртмичә, ул вакыйгаларда катнашкан кешеләрнең үз исем-фамилияләрен саклап язылган күләме зур булмаган әсәр.

Язучы иҗатының үзенчәлеге – әсәрләрендә кабатланган эчтәлеккә һәм алымнарга әйтәләр.

Хроника – күргән-белгәнне, ишеткәнне бер тәртипкә китереп язылган мәкалә.

Сәнгать хакыйкате – чынлыкка охшатып, хыял белән тудырылган әсәрдәге вакыйгалар.

Әсәрнең актуальлеге – әсәрнең хәзерге заман куйган сорауларга җавап бирә алуы.

Әдәбият тарихы – әдәбиятның ниндидер сыйфатларының дәвамлылыгы һәм яңаруы.

Парадокс – күпчелек тарафыннан кабул ителгән фикерләргә, күзаллауларга кискен рәвештә каршы булган, кеше ышанмаслык булып тоелган фикер яки күзаллаулар.

Идеологиянең асылын фаш итү – кешеләрнең ялган белән килешеп яшәүләрен һәм шуның белән горурлануларын язу.

Ассоциатив бәйләнеш – бер төшенчәгә очрап, шунда ук аңа бәйле башкасын искә төшерү.